Maxar via Getty Images Ocak 2022’de Tonga’da patlayan volkan 1883 yazında Java ve Sumatra adaları ortasında bulunan Sunda Boğazı’ndaki bir kaldera, hararetle buhar ve kül püskürtmeye başladı.
Derken takvimler 26 Ağustos’u gösterdiğinde bölgedeki sualtı volkanı büyük bir patlamayla atmosfere yaklaşık 25 kilometreküplük bir lav ve kül püskürttü.
On binlerce kişinin vefatına yapan Krakatoa patlaması, tarihin en ölümcül sualtı patlamalarından biri oldu.
Bundan 1,5 yüzyıl sonra, 15 Ocak 2022’de benzeri bir patlama Tonga’da gerçekleşti.
Hunga Tonga-Hunga Ha’apai patlaması ve akabinde oluşan tsunaminin farklı istikametleri de vardı.
Patlama ve püskürme bilgilerini anlık olarak kaydeden volkanologlar, bunları incelediğinde şaşkınlığa düştü.
Kül bulutu bugüne kadar görülmemiş düzeylere, atmosferin en üst katmanlarına kadar ulaşmıştı.
Bu patlama bölgedeki 100 bin kişi için bir insani felaket oluşturmaya devam ederken bilim insanları için de bir gizem ve tıpkı vakitte bir ihtar teşkil ediyor.
Araştırmacılar bu patlamanın akabinde, sualtındaki çok sayıda volkanın insanlığa oluşturabileceği tehditlere farklı bir gözle bakıyor.
Bu yüzden sualtı volkanlarını tespit etme ve inceleme uğraşları da sürat kazandı.
Volkanologlar her geçen gün geliştirdikleri ekipmanlar sayesinde erken ikaz sistemlerini güzelleştiriyor, volkanların çevresel tesirlerini inceliyor ve zararın nasıl azaltılabileceği üzerine fikir yürütüyor.
Peki patlayacak bir sonraki volkanı tespit etmek için uğraşan bu bilim insanları kim? Araştırmalarını nerelerde yürütüyorlar?
VİDEO ÇEKİMLERİ VE BÖLGEDEN ÖRNEKLER
Sualtı volkanlarını tespit etmek, yeryüzündekileri tespit etmekten çok daha güç. Zira okyanus tabanı hakkında bildiklerimiz, Ay’ın yüzeyi hakkında bildiklerimizden daha az.
Fakat Hunga Tonga patlaması, bu alandaki bilgi gereksinimimizin altını çizdi ve bilim dünyasının bu hususa daha fazla odaklanmasına yol açtı.
Nisan 2022’de Yeni Zelanda Ulusal Su ve Atmosfer Araştırmaları Enstitüsü, Tonga’ya TV Tangaroa isimli bir deniz aracı göndererek binlerce kilometrekarelik deniz tabanını inceledi, görüntü çekimleri yaptı ve bölgeden örnekler getirdi.
Getty Images Volkanologlar erken ikaz sistemleri geliştirerek patlamaların çevresel ve ekonomik tesirlerini azaltmayı hedefliyor Sualtı volkanları çoklukla patlamanın şiddetiyle çöküyor. Büyük bir kara kütlesinin sualtında çökmesiyle oluşan dalgalara magma da eklenince ölümcül tsunamilere eşlik eden zehirli gazlarla karşılaşılabiliyor.
Tangaroa’daki araştırmacıların öncelikle gayeleri ortasında bölgenin haritasını çıkarma, volkanın püskürttüğü hususlardan örnek alarak patlamanın kimyasını ve jeolojisini manaya, patlamayla oluşan kalderanın deniz tabanının geri kalanına tesirini inceleme üzere hususlar vardı.
Bu misyonun başkanı olan volkanolog Kevin Mackay, “Bölgeye vardığımızda insansız deniz aracını deniz tabanına gerçek indiremeye başladık” diyor ve ekliyor:
“Biraz korkutucuydu. Her an çelikten gemimizin altında meydana gelebilecek küçük bir patlama bizi göz açıp kapayıncaya kadar batırabilirdi.”
KİLOMETRELERCE SU KATMANININ ALTINDAKİ GİZEM
Sualtı aygıtındaki yeni ve deneysel enstrümanlar, volkanın suya saldığı kimyasalları da tespit etmelerine imkan sağladı.
Böylece volkanın birtakım akıntılarının dört bir yanda 60 kilometre kadar uzağa yayıldığını tespit ettiler.
Bugüne kadar kaydedilen sualtı patlamaları, bundan sonraki felaketlere dair öngörülerimizi de artırabilir.
Örneğin 2018’de Fransa’nın Mayotte Adası açıklarında gerçekleşen bir patlama, bölgedeki yüksek sismik aktivite ile birleşerek bir sualtı dağına yol açtı. Bunun fark edilmesiyle birlikte bu dağ anlık takibe alındı.
Fakat bu tıp izlem faaliyetleri son derece kıymetli. Gemiler, takımlar ve ekipmanlar için ödenecek para günlük 50 bin euroyu aşabiliyor.
Veri transferi için dağ yakınlarına çekilmesi gereken kabloların maliyeti ise milyonlarca euroyu bulabiliyor.
Fakat ne kadar değerli olursa olsun bu cins araştırmalar kritik değere sahip. Bu sayede hem faal volkanların insanlığa yönelik tehditlerini hem de çevresel tesirlerini daha âlâ anlayabiliyoruz.
‘En tehlikelileri yüzeye yakın olanlar’
Çevrenin bu patlamaların yarattığı tesirden nasıl güzelleştiği, sualtı madenciliği yahut trol avcılığı üzere faaliyetlerden sonra nasıl güzelleştiğini daha uygun kavramamızı sağlayabilir.
Fransız araştırmacı Javier Escartin, “İnsanlar volkanlara, risk teşkil ettikleri için ilgi gösteriyor diyor ve ekliyor:
“Genellikle en tehlikelileri en derindekiler değil yüzeye daha yakın olanlar.”
Bilinen yaklaşık 1.500 sualtı volkanının 500’ünün patlaması kayıt altına alınmış durumda.
Fakat keşfedilmemiş daha fazla volkan olduğu düşünülüyor.
Bunların büyük bir kısmı da Pasifik’te.
Getty Images Tangaroa deniz aracı Escartin, “Tonga’daki üzere bir patlamanın Akdeniz yahut Hawaii açıklarında olduğunu düşünün… Vefatlar, yıkımlar ve iktisada verilecek hasar çok büyük olur” diyor.
Escartin, bu nedenle şimdi keşfedilmemiş volkanların bulunmasının ehemmiyetine dikkat çekiyor.
NASIL BULUYORLAR?
Peki deniz tabanına dair datalar bu kadar kısıtlıyken uzmanlar sualtı volkanlarını nasıl buluyor?
Bu da sualtı mikrofonlarıyla yapılıyor.
Bilim insanları kayıtları inceleyerek lav akımlarını tespit edip bunların patlamaya yol açabilecek bir faaliyetten kaynaklanıp kaynaklanmadığını anlamaya çalışıyor.
Araştırmacılar volkanik adaların çöküşlerinin büyük tsunami ve zelzelelere yol alabileceği ikazında bulunuyor. Escartin, “Tarih yazımına başlandığından beri böylesi büyük bir çökme görülmedi ancak büyük bir felakete yol açma potansiyeli var” diyor.
ABD’nin Pasifik kıyısındaki Axial sualtı volkanları buna bir örnek olabilir. Bu dağ sırasında 1998, 2011 ve 2015 yıllarında patlama meydana geldi.
Vericiler, sualtında en fazla gözlemlenen bu volkanlardaki basıncın artışta olduğunu gösteriyor. Uzaktan kumandalı sualtı aygıtları da yeni lav akışları tespit etti. Bu, uzak olmayan bir gelecekte bir patlama gerçekleşeceği manasına gelebilir.
Getty Images Sualtı volkan patlamalarını tespit etmek, yüzeydekileri tespit etmekten çok daha sıkıntı Volkanolog Kevin Mackay, Hunga Tonga patlamasının bugüne kadarki teorileri değiştirdiğini söylüyor:
“Bu bir harika volkan patlamasından daha güçlüydü ama beklendiği üzere volkanı yok etmedi.
“Henüz kavrayamadığımız bir başka husus da Hunga Tonga patlamasının gücünün okyanus tabanında yayılmak yerine dikey bir formda gökyüzüne hakikat ilerlemesiydi.”
SES DALGALARI VE ATMOSFERDEKİ DALGALANMALAR
Patlamanın yol açtığı ses dalgaları bir yolcu uçağının iki katı süratte atmosferde 100 kilometre yüksekliğe ulaştı.
Uzmanlar bu yüzyılda görülen en güçlü patlamanın ardındaki dinamiği anlamak için çalışmaya devam ediyor.
Patlamanın gücünün 10 milyon ton TNT’ye eş olduğu iddia ediliyor.
Patlama nedeniyle mahallî altyapı çöktü, su kaynakları kirlendi ve lokal ulaşım kilitlendi.
Okyanus tabanlarında hiçbir ihtar vermeden patlayabilecek sayısız volkan bulunuyor.
Hunga Tonga’yı incelemek, deniz altındaki bu saatli bombaları anlamamızı ve kendimizi onlardan müdafaamızı sağlayabilir.