Borsa İstanbul ya da eski ismiyle İMKB’de, gerek yatırımcı gerek aracı kurum çalışanı gerekse analistlerin tamamına yakını “Borsanın kuruluşundan beri bu türlü bir olay yaşamadık” diyerek anlatıyordu geçen hafta yaşanan sarsıntısı.
Dünya borsalarında olduğu üzere Borsa İstanbul’da da siyasi ya da ekonomik krizler nedeniyle vakit zaman “deprem” denilen çöküşler yaşanmıştı. Spekülasyon nedeniyle bir şirketin paylarının birkaç gün tavan yaptırılıp sonra tabana vurdurularak o paya yatırım yapanların perişan edildiği de sıkça yaşanan bir olaydır. Lakin bir ay boyunca bilhassa kamu bankalarında hem de olumlu hiçbir gelişme olmadığı halde tavandan süreç görmesi, eşyanın tabiatına karşıttı. Banka aracı kurumları, Takasbank daha teminatları yükselteden “Burada risk var” diyerek teminatlarını yükseltirken Sermaye Piyasası Şurası (SPK), kaldıraçlı süreç piyasasında bu kadar riskli oranlarda süreç yapılmasını ve bunun bir yerde patlayacağını bilmesine rağmen hiçbir adım atmadı. Sonuçta banka sahibi büyük balinalar ile yabancı fon ismi altında yerli balinalar, spekülatörlerin açık durumunu ve kaç günlük dayanma ömrü olduğunu görüp oyuna kolunca piyasa tuzla buz oldu.
Kazanan yalnızca banka ve büyük fonlar olurken uzunluğundan büyük işlere girişen piyasanın tescilli bir iki spekülatörü, bunların müşterisi olduğu dört büyük aracı kurum ve küçük yatırımcılar, ava giderken avlandılar.
Tepkilerin yükselmesi üzerine olayı tribünden izleyen SPK, evvel piyasa bozucu süreç yapanlar hakkında inceleme başlattığını duyurdu, akabinde da risk altındaki aracı kurumlarla evvelki gün acil durum toplantısı yaptı.
SPK’nin son adımı “Basra harap olduktan sonra” atasözünü akla getirdi. Burada da borsa harap olduktan sonra SPK’nin soruşturma açması, açığa satış tedbirleri alması, geç kalmış ataklar olarak değerlendirildi. Halbuki Vadeli süreç Piyasası (VİOP) Türkiye’de yeni olduğu için SPK ve aracı kurumlar bu kadar yüksek risk barındıran kaldıraçlı süreçlere bir sınırlama getirebilirdi.
BANKALAR TEMİNAT ARTIRDI TAKASBANK SEYRETTİ
Borsa İstanbul’da çöküşe neden olan bankacılık paylarında ismi bilinen bir iki spekülatörün oyunuyla başlayan olayın adım adım nasıl geliştiğinin perdesini aralayalım.
Piyasanın ismini yıllardır bildiği M.A., C.T. ve B.S.K. isimli spekülatörler ve onların kullandığı yatırımcılar, birinci operasyonu Türkiye Sınai Kalkınma Bankası (TSKB) ve Şekerbank’ta gerçekleştirdiler. Şekerbank’taki piyasada dolaşan 960 milyon payı vardı. Tanesi bir liradan olan payların toplamı 960 milyondu. Aslında spot piyasadaki 300 milyonluk Şekerbank’a da durumu uygun değil diye bakılıyordu. İttifak Holding’de de ortak olan M.A. ve C.T., 300 milyonluk lotu spottan aldı, bir de tıpkı payları dönüp VİOP piyasasından aldı. Böylelikle fiyatı beş kat üst taşıdı. Sonuçta 500 milyonluk mal aldığında karı 2.5 milyar TL oldu.
Şekerbank’tan sonra TSKB paylarında ve İş GSY’de ve Halkbank’ta da birebir prosedürü kullandılar.
Şekerbank’ın munzam sandığı pay fiyatı 1 liradan 2 liraya yükselince sattı. İş Bankası fonları da satışa geçti. Fiyatlar üst giderken satışa geçen küçük yatırımcı da bankalar ile fonları da aslında düzgün para kazandılar.
Banka pay fiyatlarının dolar bazında çok düşük kaldığı zati biliniyordu. İkinci çeyrek bilanço kârları yüksek geldiğinde esasen özel bankalar tabiatıyla yükselme trendine girmişti. Bu yükselme trendine ayak uyduramayanlar yalnızca kamu bankalarıydı. Halkbank davasının hâlâ sonuçlanmaması, kamu ziyanları ve piyasaya ucuz kredi vermeleri tarafında baskıya maruz kalmaları nedeniyle fiyatlanmıyordu.
AVUKATLAR RESEN SATIŞ YAPIYOR
Milyonlarca lot payın elinde patladığı spekülatörlerin battığı söyleniyor. Lakin bu isimlerle çalışan aracı kurumların önemli finansal riskleri de oluştu. Vaktinde vadeli piyasada teminat yükseltmeyerek büyük risk alan bu aracı kurumlardan birinin müşterisinin ismini ifşa etmesi de daha evvel yaşanmamış bir durum. Aracı kurum şahsî bilgileri saklamak zorundadır. Kabahat ögesi varsa SPK’ye bildirir ya da müşterisinden hesabı kapatmasını ister. Vakıf yatırım bile herkesten evvel teminat oranını yüzde 90’a çekti. Banka vadeli süreç yapan yatırımcısına “Sen bir milyonluk 100 bin lira vadeli opsiyon alabilirsin, 1 milyon liralık da spottan alabilirsin” diyerek kaldıraçı neredeyse sıfırladı. Zira biri batarsa bankanın işverenleri da ondan hesap soracaktı. Fakat birtakım aracı kurumlar bu risklere tedbir almadılar. Bu aracı kurum yöneticilerinin misyonlarında uzun müddet kalamayacakları da konuşuluyor.
Piyasada 900 milyonluk, 1 milyar liralık açıklardan bahsediliyor. Bu oran piyasa için büyük risk. Avukatlar, eldeki teminatları resen satarak ziyanı azaltmaya çalışıyor. Yatırımcıya “teminatını yatır” diyen aracı kurumlar parası gelmeyince, “zararın neresinden dönersem kârdır” mantığıyla malı otomatik satıyor. Büyük bankalara ziyanına olsa alıcı geliyor lakin asıl sorun alıcının gelmediği kamu bankalarında yaşanıyor. Fiyatı 1 liradan 5 liraya ya da 8 liraya gitmiş küçük bankalara alıcı çıkmıyor.
DEMİRBANK’I BATIRAN BORSAYI DA BATIRDI
Yine piyasaya milyonlarca malı bir günde satan bankanın seans kapanmadan açıklama yapması piyasa bozucu hareket olarak bedellendiriliyor.
Piyasa bozucu süreçler hakkında inceleme yapacağını açıklayan SPK, bu büyük banka hakkında da inceleme yapacak mı, merak ediliyor. Tıpkı banka 2001 krizinde de Demirbank’ın batmasına neden olan sürece imza atmıştı.
Sonuçta büyük balinalar, bu spekülatörlerin vadeli piyasadaki açık durumunu görerek cezayı kestiler.
SPEKÜLATÖRLER ‘HARAKİRİ’ YAPTI
Yabancı fonların Türkiye masalarını kapatmış olması nedeniyle bankalar çok ucuz kalmalarına ve yüksek kâr açıklamalarına karşın fiyatları yavaş hareket ediyordu. Yabancı fonların Türkiye masalarının açılması halinde süratli bir yükseliş olacağı varsayım ediliyordu fakat tekrar de bir ayda bu kadar fiyat tırmanışı neredeyse imkânsızdı. Ancak üç spekülatör ve alt kümesi kâr hırsı ile “harakiri” yaptılar.
Banka aracı kurumları, daha Takasbank teminatları yükseltmeden yüksek riski görüp vadeli süreç piyasasında teminatlarını yükselttiler. Yatırımcıya 100 kat değil 30 kat ya da 20 kat risk alabilme hududu getirdiler. Bir manada “Benden vadeli opsiyon piyasası yapacaksan benim teminatımı artırmak zorundasın” dediler.
SPK ve Borsa İstanbul da kamu bankalarının tahtalarında çok volatiliteyi görüp brüt takası ve kredili süreçleri kapatma ya da teminatları artırma tarafında adım atabilirdi. En azından takasta teminat artırma yoluna gidebilirlerdi. Lakin şişme noktasında, takas oranlarını artırdılar.
Takasbank, takas oranlarını artırdığı gün, ellerindeki konumları taşıyamayacaklarını anlayan spekülatörler, mallarının bir kısmını fiyattan sattı. O düzeylerde esasen tek alıcı kendileriydi.
Hem spot piyasada hem vadelide süreç yapan spekülatörler, bu türlü bir hareket beklemediklerinden ellerinde milyonlarca lot malla kaldılar. Bir de o günden bir gün evvel Takasbank takas oranlarını artırmıştı. Münasebetiyle bunlar, konumları taşıyamayacaklarını anladı, dönüp bir kısmını o fiyattan sattı. O düzeylerde esasen tek alıcı kendileriydi.
Ancak bir büyük banka, takas oranlarının artırılmasından bir gün sonra, munzam sandığı elindeki 8 milyon lotu hem de seans kapanmadan sattığını açıklayınca spekülatörlerin ve çok kâr hırsıyla bankacılık paylarından çıkmayan küçük yatırımcıların fişi çekildi.
Çünkü bunların aldığı durumu, takas süreçlerinde büyük oyuncular da görüyor. Hangi bankada ne kadarlık risk aldıklarını, bunların toplam bedelini ve kaç gün dayanabileceklerini hesaplayarak balonu patlattılar.