Filipinler, Haziran 1991’de ender bir tabiat olayına sahne oldu. Pinatubo Yanardağı’nda yaşanan büyük patlamanın sonucunda volkanik kül bulutları atmosferde 40 kilometre araya ulaştı. Patlama o kadar güçlüydü ki kül bulutu güneşi kapattı ve sonraki iki yıl boyunca dünya genelinde hava sıcaklıklarının 0,6 santigrat derece düşmesine neden oldu. İki yılın akabinde bu tesir sona erdi.
Pinatubo Yanardağı’nın patlaması, neredeyse 900 kişinin hayatına mal oldu, yüzlerce binayı ve altyapıyı yerle bir etti, bölgedeki ziraî üretime çok büyük ziyan verdi.
Ancak bu felaket birebir vakitte iklim değişikliğini önlemek için çalışan bilim beşerlerine ilham oldu. Sonraki 30 yıl boyunca araştırmacılar, volkanların güneşi engelleme tesirini taklit edip ısınmayı önlemenin yollarını aramaya başladı. Bu araştırmalarda en değerli kriterlerden biri yıkıcı bir dalgalanma tesiri yaratmamaktı.
Gezegenimiz felaket seviyesindeki hava sıcaklıklarına gerçek adım adım ilerlerken bilim insanlarının sorduğu iki soru daha sık gündeme gelmeye başladı: Dünyanın ısınmasını önlemek için iklimi ‘hack’leyebilir miyiz? Daha da kıymetlisi bunu yapmalı mıyız?
Pinatubo’nun patlamasının akabinde küllerle kaplanmış bir köy
KARBON EMİSYONLARININ SINIRLANMASI ARTIK TEK YOK DEĞİL
Birkaç yıl öncesine kadar iklim değişikliğini tedbire teşebbüsleri kelam konusu olduğunda birinci öncelik, karbon emisyonlarının mümkün olduğunca süratli bir biçimde kısıtlanmasıydı. Jeomühendislik çalışmaları ise epey geri planda kalıyordu.
Ancak günümüzde en fazla karbon emisyonu üreten ülkelerin hükümetleri farklı çıkış yolları arıyor.
Örneğin ABD geçtiğimiz günlerde güneş engelleme tekniklerinin araştırılmasına dair 5 yıllık planını açıkladı. Bu açıklamadan birkaç gün sonra Avrupa Birliği hiçbir ülkenin “ortak gezegenimiz üzerinde tek başına deneyler yapmamasını” sağlayacak bir global muahede daveti yaptı.
DAHA PARLAK BULUTLAR DAHA AZ ISINMA
Son periyotta öne çıkan tekniklerden biri deniz bulutu parlatma. Okyanusun üzerindeki bulutlara minik su damlaları enjekte edilerek bulutlar daha parlak hale getiriliyor. Daha parlak bulutlar da daha fazla güneş ışığı yansıtıyor.
Deniz bulutu parlatma alanında araştırmalar yürüten ABD merkezli bir kuruluş olan Silver Lining’in yönetici yöneticisi Kelly Wanser, “Son beş yılda kıymetli bir kayma oldu zira bilim insanları kısa vadeli iklim değişikliğini, en hafif tabiriyle, epeyce telaş verici buluyor” dedi.
Wanser, “Durum beklenenden daha berbat. Ve bu, alternatiflere daha yakından bakmamız gerektiği manasına geliyor” sözlerini kullandı.
YANARDAĞIN TESİRİNİ YAPAY OLARAK OLUŞTURMAK MÜMKÜN MÜ?
Yakın vakitte popülerliği artan bir öbür teknik ise stratosferik aerosol enjeksiyonu. Atmosfere uçaklardan ya da hava balonlarından aerosol formda sülfat yayılması olarak açıklayabileceğimiz bu süreç volkanların yarattığı etkiyi taklit ediyor.
Cambridge Üniversitesi’nde bulunan Centre for Climate Repair (İklim Tamir Merkezi), Arktika’yı yine evvelce olduğu üzere buzlarla kaplı haline döndürmeyi üç önceliğinden biri ilan etti. Kurum bölgeye gönderilecek yüzlerce tekneden saçılacak sprey halindeki deniz suyu yardımıyla deniz bulutu parlatma süreci yapılmasını savunuyor.
Merkezin kurucularından David King, The Telegraph’a yaptığı açıklamada, “Zaman kazanmamız lazım” dedi. Geçmişte İngiltere hükümetinin bilim baş danışmanı olarak da hizmet vermiş olan King, “Keşke yarın başlayabilsek” diye konuştu.
King, Arktika’da sıcaklıkların dünyanın geri kalan yerlerine kıyasla dört kat süratli arttığını, bu durumun deniz düzeylerinde çok yükselişe ve permafrostun erimesiyle metan çıkışına yol açabilecek “tepe noktalarını” tetikleyebileceğini söyledi.
Metanın çok güçlü bir sera gazı olduğuna dikkat çekerek bu türlü bir senaryoda ısınmanın 8 santigrat dereceyi bulabileceğini de kelamlarına ekleyen King, “Bu faktörlerin ikisi de yani hem süratle yükselen deniz düzeyleri hem de süratle yükselen sıcaklıklar, bugün bildiğimiz biçimiyle insanlığın sonu olur” dedi.
MALİYETİ GLOBAL ISINMANIN YIKIMININ YANINDA DEVEDE KULAK
King bu türlü bir teknolojinin maliyetinin “yılda birkaç milyar dolar” olacağını, bu meblağın denetimsiz global ısınmanın yaratacağı trilyonlarca dolarlık zararın yanında “fındık fıstık parası” olarak kaldığını belirtti.
King’in grubunun üzerinde çalıştığı projelerden biri de okyanuslardaki balık sayısını 400 yıl evvelki seviyeye çekmeyi amaçlıyor. Bu bağlamda yapay balina dışkısı bir nevi gübre olarak kullanılıyor. Büyük oranda volkanik külden oluşan bu gübre, bir çeşit alg olan ve balıkların beslenmesinde büyük rol oynayan fitoplanktonların çoğalmasını destekliyor.
Gübrenin bir öbür işlevi da karbonu hapsetmesi. Zira balıkların yemediği algler karbon gazını emiyor ve bir noktada okyanusun tabanına çöküyor. King bu çalışmanın okyanusların yüzde 3’üne yayılması halinde her yıl 10 milyar ton karbondioksitin temizlenebileceğini söyledi. Bu da yıllık global emisyonun üçte birine tekabül ediyor.
BILL GATES ARAŞTIRMALARI DESTEKLİYOR
Bu çeşit projeler tanınmış milyarderlerin de ilgisini ve maddi dayanağını çekiyor.
O milyarderlerden biri de Microsoft’un kurucusu Bill Gates. Gates, üstte bahsettiğimiz Silver Lining’e 300.000 dolar bağışta bulundu.
Diğer yandan Gates, İsveç semalarına antiasitlerde bulunan bir unsur olan kalsiyum karbonat sıkılması istikametindeki Harvard Üniversitesi teşebbüsüne de takviye vermişti. Fakat bu proje yerli halkın protestoları sonucu şimdi erken aşamalardayken iptal edilmişti.
KARŞI OLANLAR DA ÇOK
Aralarında tanınmış iklim aktivisti Greta Thunberg’in de olduğu jeomühendislik karşıları ise iki kıymetli probleme dikkat çekiyor: Birincisi bu teşebbüslerin sonuç getirmeyecek olması, ikincisi ise sonuç getirseler bile tehlikelerinin çok fazla olması.
Center for International Environmental Law’dan (Uluslararası Etraf Hukuku Merkezi) Lili Fuhr, The Telegraph’a yaptığı açıklamada, “En temel sorun test edilebilir ve yönetilebilir olmaması” dedi.
Güneş engelleme teknolojilerinin art planında yatan bilimsel prensipler izafi olarak kolay olsa da bu uygulamaları global ölçekte hayata geçirdiğinizde ne olacağını kesin olarak bilmenin yolu yok.
Dahası Pinatubo Yanardağı üzere örneklerden ve bilimsel modellerden elde edilen sonuçlar ziyadesiyle telaş verici.
Bilim beşerlerine nazaran, jeomühendisliğin en kolay hallerinden biri olan stratosfere aerosol sülfat enjekte edilmesi, ozon katmanında delinmeye yol açıp global yağış rejimini olumsuz etkileyebilir hatta Hindistan’da muson yağmurlarının sonunu bile getirebilir.
King, “Elinde roket olan her ülke bunu yapabilir durumda olacaktır ve fecî sonuçlarla karşılaşabiliriz” dedi.
SÜREKLİ TEKRARLAMAK GEREK… YA SEKTEYE UĞRARSA?
Diğer yandan güneş engelleme teknolojilerinin tesirleri epey kısa ömürlü. Birkaç ay sonra her şey eski haline dönüyor.
Oxford Üniversitesi Halley Fizik Kürsüsü Profesörü Dr. Raymond Pierrehumbert, “Bu süreci sonsuza kadar daima tekrarlamanız gerekir” dedi ve en büyük riskin bu olduğunu belirtti.
Üstelik insanlık karbon emisyonlarını azaltmadığı surece, atmosferdeki karbon seviyeleri artmaya devam edecek. Güneşi engellemek suretiyle yarattığımız serinletici maske, yetkililerin bir kararıyla, bir savaşla ya da bir pandemiyle birdenbire sekteye uğrarsa, ısınmanın tesiri bir anda tümüyle hissedilir olacak. Bu da bilim insanlarının “sonlandırma şoku” ismini verdiği etkiyi yaratacak.
Pierrehumbert, “Halihazırda yaşamakta olduğumuz tüm o orman yangınlarını ve sıcak dalgalarını düşünün. Artık de bu türlü bir şeyin çok daha büyük ölçekte ve 10 yıl içinde ortaya çıktığını, insanların ahenk sağlamaya vakit bulamadığını düşünün. Bu bir felaket ihtimali” dedi.
Pierrehumbert ve benzeri niyetteki uzmanlar, insanlığın ivedilikle karbon emisyonlarını sonlandırmak yerine güneş engelleme tahlillerine bel bağlayıp odağını kaybetmesinin, bu felaket senaryosunun yaşanma ihtimalini artıracağına dikkat çekiyor.
2010 yılında kabul edilen ve açık alanda büyük deneyler yapılmasını engelleyen muahede sayesinde, büyük ölçekli jeomühendislik uygulamaları şimdilik hudutlu kaldı. Lakin bu durumun değiştiğine dair de işaretler mevcut.
Berlin’de düzenlenen jeomühendislik tersi bir protestodan
DAHA FAZLA ARAŞTIRMAYA VE MEMLEKETLER ARASI UZLAŞIYA GEREKSİNİM VAR
Örneğin Mart ayında 60 bilim beşerinin imzasını taşıyan bir açık mektup yayımlandı. Mektupta güneş engelleme teknikleri alanının daha fazla araştırılması istikametinde davet yapılıyordu.
Diğer yandan 2010 tarihli muahedenin taraflarından biri olmayan ABD, güneş engelleme teknolojisini savunanların başında geliyor. Bununla birlikte Washington’dan yapılan açıklamalarda, bu teknolojileri uygulamaya koymaya dair bir plan olmadığı belirtiliyor.
Fuhr, “Şu an hükümetler nezdinde şahit olduğumuz tartışmaların tamamı daha fazla araştırmaya, daha fazla deneme yapmaya ve daha fazla dayanağa ait. Ve bu çok tehlikeli bir kaygan zemin” dedi.
KENDİ KENDİNE HAREKET EDENLER YARARDAN ÇOK ZİYAN VERİYOR
Ancak jeomühendislik savunucuları, bu teknolojilerin hakikat formda regüle edilmemesinin ve ülkeler arasında iş birliği sağlanmamasının daha büyük bir tehlike olacağını belirtiyor. Gerçekten geçtiğimiz yıllarda tek başına hareket etme teşebbüsünde bulunanlar da oldu.
Örneğin 2012 yılında ABD’li iş insanı Russ George’un takviyesiyle Kanadalı bir yerli topluluk Pasifik Okyanusu’na 100 ton demir tozu döktü. Emel tıpkı yapay balina dışkısı metodunda olduğu üzere, Jamaika’nın yüzölçümü büyüklüğünde bir alg patlaması yaratmaktı.
Uzun vadede karbon takası satan kârlı bir işe dönüşmeyi amaçlayan bu teşebbüs birdenbire sona erdi. Zira Kanada Çevre Bakanlığı, okyanusa demir tozu dökmenin Kanada kanunları kapsamında kabahat olduğuna, Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Konvansiyonu’nu ve denize dökülen atıklarla ilgili temel çerçeve olan Londra Konvansiyonu’nu ihlal ettiğine karar verdi.
Geçen yıl da bilim eğitimi olmayan ABD’li iş insanı Luke Iseman, Meksika’nın üzerinde bir hava balonu oluşturmak için atmosfere sülfür partikülleri yaymaya başladı. Iseman’ın faaliyetleri, Meksika tarafından yasaklanırken tüm taraflarca da kınandı. Jeomühendislik savunucuları bu çeşit münferit teşebbüslerin araştırmalara reaksiyon duyulmasına yol açabileceğini tasayla lisana getirdi.
Ancak bu yansılar Iseman’ı durdurmuşa benzemiyor. The Telegraph’a konuşan Iseman, halihazırda 100’den fazla müşterisi olduğunu, sülfür yayma çalışmalarına California’da devam edeceğini ve talep geldiği surece durmaya niyeti olmadığını söyledi.
“BU SAĞLIKLI BİR HASTAYA YAPACAĞINIZ BİR MÜDAHALE DEĞİLDİR”
Ancak asıl kaygı uyandıran şey, bu cins şahsî teşebbüslerden çok hükümetlerin rastgele bir global uzlaşıya varılmaksızın kendi başına hareket etmesi.
Bristol Üniversitesi’nden iklim profesörü Matt Watson, “Rusya’nın Arktika’yı tekrar dondurmaya karar verdiği ve sonuçta Kanada’nın kuzeyinde sıra dışı bir fırtınanın yaşandığını hayal edebilirsiniz. Diğerlerini suçlamak kolaydır, nihayetinde iki nükleer gücün karşı karşıya geldiğine şahit olabilirsiniz. Bütün bunlar, iklim değişikliği ile sahiden uğraş etmenin yanında zayıf kalan ikincil seçenekler” diye konuştu.
King, kurulacak idari yapıyı nükleer silahlarla ilgili bir muahedeye yahut global ilaç sanayisine benzeterek, “Jeomühendislik yalnızca her kademede kapsamlı ve dikkatli deneyler yapılarak hayata geçirilmeli ve birilerine ziyan verildiği noktada ne olursa olsun çabucak durulmalı” dedi.
Jeomühendislik savunucuları için problem özünde şu soruda yatıyor: Jeomühendisliğin bilinmezlikleri mi yoksa yaklaşan iklim değişikliğinin yaratacağını bildiğimiz hasar mı?
Wanser ise durumu şöyle özetledi: “Bu olağanda sağlıklı bir hastaya yapacağınız bir müdahale değildir. Bu hastalarınızı sıhhatlerine kavuştururken durumlarının stabil kalması için yapacağınız bir müdahaledir.”
The Telegraph’ın “How Bill Gates wants to hack the weather to save us from extinction” başlıklı haberinden derlenmiştir.