Mert İnan – Cumhuriyet’in 99. yılını büyük bir coşkuyla kutlayan Türkiye’de, şimdiden 100. yıl heyecanı herkesimden vatandaşı sarmış durumda. Cumhuriyet’in 99. yıl dönümünde Atatürk’ün çağdaş bir devlet yaratma sürecini, ihtilallerini ve liğerliğini Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk Unsurları ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nün kurucu müdürlüğünü de yapan Tarih Uzmanı Prof.Dr. Ergün Aybars ile konuştuk. Söyleşimize başlarken, “Bu ülkeden Atatürk’ü çıkardığınızda geride hiçbir şey kalmaz” diyen Prof.Dr. Aybars şöyle devam etti: “Atatürk, emperyalizmi çöpe atan, çağdaş Cumhuriyeti kuran önderdir. Büyük Lider, İzmir’de Haç’ı denize dökmüş, hilali yüceltmiştir. Atatürk’ü din ismine eleştirmeye kalkanlar bilgisiz ve aymaz şahıslardır. İslam’a karşı olan bir insan hilali bayrakta tutmaz, Anayasa’nın müdafaası altına alıp, ‘değiştirilemez’ ibaresi koymazdı. Ne yaparlarsa yapsınlar Türk halkı Atatürk ve Cumhuriyet’ten vazgeçmez.”
Birtakım çevreler ısrarla ‘Cumhuriyet zirveden inmiştir’ halinde telaffuzlar içinde? Bu görüşün haklılık hissesi var mıdır?
“İngiliz 1688 Parlamento İhtilali ulusal egemenliği meşrutiyet ve demokrasi modeli ile kurarak birinci adımı attı. Batı Avrupa’daki krallıkların demokrasi ile yönetilmesi bu sebeple başarılı oldu. 1776-1783 Amerikan Bağımsızlık Savaşı ve 1787 Amerikan Anayasası ile insanların hür ve eşit olduğu, adaleti istemenin hak olduğu bir tertip kurulması ve 1789’da George Washington’un ABD cumhurbaşkanı olması ile başkanlık artı demokrasi modeli ve 1789 Fransız İhtilali ile de cumhuriyet artı demokrasi modeli oluştu. Bu üç ihtilalin ortaya koyduğu unsurlar 1948 Birleşmiş Milletler ‘İnsan Hakları Üniversal Bildirisi’nin de aslını meydana getirdi. Türkiye’deki devrimci değişim, kendi özel şartlarının bir sonucu olarak üstten aşağıya gerçek olmuştur.”
‘Başlı başına mucize’
“Niyazi Berkes, Cumhuriyet’in ‘Halka karşın, halk için’ olmasının Türk Devrimi’nin başarılı bir özelliği ve gerçekçi bir usul olduğunu belirtir. Kalıplaşmış, ezber ancak yanlış algılar kelam konusu. Avrupa’da Sanayi Devrimi’ni yaşamış, uluslaşma ve çağdaşlaşmayı tamamlamış ülkelerde kesinlikle demokrasi gelmemiştir. 19. yüzyılda Avrupa’da Sanayi İhtilali bir yandan komünizmi bir ideoloji olarak hazırlarken, birebir yıllarda ırkçılığa dayanan ideolojiler de palazlanmıştır. 1. Dünya Savaşı sonrası bu ideolojiler, komünist ve faşist rejimler olarak Avrupa’nın büyük kısmına yayılmıştır. Bu ülkelerin birden fazla, başta Almanya, İtalya, Japonya kendi iç dinamikleriyle demokrasiye geçmediler. 1950’lerin başında ABD’de müthiş bir anti komünist terör estiren Mc.Carthizm 10 binlerce insanın hayatını kararttı. Bu bağlamda Cumhuriyet İhtilali başlı başına mucizedir. Atatürk, hiçbir vakit Batı uygarlığının komünist yahut faşist rejimlerini değil, bağımsızlık savaşı verdiği ve mağlup ettiği emperyalist ülkelerin demokrasisini ve Fransız ihtilalinin unsurlarını benimsemiştir. Arnold Toynbee, ‘Biz Batılıların 400 yılda çok kanlı bedeller ödeyerek kurduğumuz demokrasi kurumlarını Mustafa Kemal ülkesinde 4 yılda kurdu’ derken değerli bir noktaya değinmektedir. Bernard Lewis de birebir görüşü belirtir ve ‘Demokrasi bir gecede kurulmaz’ diyerek demokrasinin bir hayat biçimi ve cumhuriyetin bir rejim olduğuna dikkat çeker.”
Tüm taraflarıyla örnek
Atatürk olmasa Cumhuriyet’e geçiş kelam konusu olmaz mıydı?
“Modern Türkiye’nin doğuşu büyük bir ihtilalin yapıtıdır. Türk ihtilalinin gerçekleştirdiği yeni Türkiye, Atatürk’ün yapıtıdır. Atatürk, Türkiye’nin kurucusudur. Bunu başaran Atatürk’ün kendisi Türk toplumu için yeni bir insan tipidir. Bütün yapıtlarıyla, fikirleriyle, kişiliği ile örnek bir insandır. Onu hâlâ örnek bir insan yapan kişiliğini daha gençliğinden görüyoruz. Atatürk, Suriye’de bulunduğu 1908 yılında arkadaşı Müfid’e ‘Bugünün adamı mı olmak, yarının adamımı olmak istiyorsun?’ demiştir. Biz bugün 99 yıl önceyi konuşuyoruz lakin Atatürk, yarının adamıdır. Yalnız Türkiye için değil, bütün mazlum uluslar ve insanlık için yarının adamıdır.”
Atatürk’ün etkilendiği düşünürler kimlerdi?
“Atatürk, Ali Suavi’nin yazılarında ‘Cumhuriyet’ sözünden etkilenmiştir. Rousseau, Montesquieu, Didero’nun görüşleri, Durkhaim ve Auguste Comte’un tesiri bu devir aydınlarını kısmen fakat Atatürk’ü ise 20. yüzyılda çok etkiledi. Bilhassa Tevfik Fikret, Namık Kemal, Ziya Gökalp, Türkçülerin ve Garpçıların niyetlerinin Türk İhtilali evrelerinde laiklik, milliyetçilik, cumhuriyetçilik, bayan erkek eşitliği, halk ihtilali mevzularda tesirleri çok açık.”
‘Yıkılmış imparatorluktan bağımsız ülke inşa etti’
Cumhuriyet kurulduğunda, savaştan çıkmış bir ülke olarak Türkiye tablosuna baktığınızda neler görürüz?
“29 Ekim 1923’e öncesi adeta harabe hâlindedir. Orta Çağ yöntemiyle yapılan ilkel bir tarım ülkesi olan Türkiye’de nüfusun yüzde 85’i köylerde yaşamaktadır. 1927 yılı nüfus sayımına nazaran nüfusu yaklaşık 13 milyon 500 olan ülkede, nüfusu 40 binden fazla olan fakat 8 kent vardı. 1924 yılında ulusal gelir yaklaşık 700 milyon lira, kişi başına düşen ulusal gelir ise 65 dolar düzeyindedir. Eserlerin üçte biri ihraç edilirken, tütün, pamuk, meyve üzere malların ihracına karşılık sanayi mallarının tümü ithal eserlerdir. Bir yandan da sıtma, uyuz, tifo, dizanteri, trahom, verem, belsoğukluğu, frengi üzere hastalıklar önemli denecek oranda sorun teşkil ederken, bu sıhhat problemlerle gayret edecek hekim yokluğu ve yetersiz sıhhat hizmetleri de sırada bekliyordu. Atatürk, yıkılmış, parçalanmış bir imparatorluktan bağımsız, çağdaş bir ülke inşa etmiştir.
Tüm gerçeklere karşın günümüzde Cumhuriyet fikrine karşı rövanşist bir yaklaşım olduğu söylenebilir mi?
“Cumhuriyet’e giden yol, Atatürk’ün devrimci kimliğinin göstergesidir. Ankara’nın başşehir oluşu ile atılan adım, Cumhuriyet’in ilanının da habercisidir. Türkiye’nin kendi dinamikleri ile bağımsızlığını kazandığı, meğer Balkan uluslarının Batı’nın büyük güçleri sayesinde bağımsızlarını kazandığı ve hükümdarlarının Batılı prenslere verilerek monarşi kurulduğu tespiti ve bu ülkelerin faşizme geçişleri, buna karşılık Türkiye’nin demokrasi ülküsünden vazgeçmediği gerçektir. Atatürk, Uygar Bilgiler kitabının ‘Hürriyet’ kısmında, demokrasiyi ülkü olarak çok net tanım ediyor. Fikri hür, vicdanı hür ve irfanı hür gençlik istiyordu. Atatürk 1931 yılında, ‘Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halkına Türk milleti’ denir. ‘Ne keyifli Türk’üm diyene!’ veciz kelamında iradi bir ulus tarifini tamamlamaktadır. Bu, Cumhuriyet’e yönelik atılmış birinci gerçek adımdı. Cumhuriyet sözü Sivas’ta lisana getirildiyse de Atatürk bunu akıllı bir stratejiyle engellemiştir. Büyük Lider için öncelikli mevzu vatanın işgalden kurtuluşuydu. ABD’li General Harbord raporunda Sivas’ta görüştüğü Mustafa Kemal’in Cumhuriyet kurduğunu yazmaktadır. Maalesef ezbere konuşan bir küme daima birebir yanlış kalıpları tekrar etmek suretiyle halkın başını bulandırmaya çalışıyor.”
‘Dış siyaset unsurlarını baştan ortaya koydu’
İstiklal Savaşı ve Cumhuriyet’in ilanında ‘Sovyetler olmasa olmazdı’ halinde görüşler de öne sürülüyor?
“Atatürk, İstiklal Savaşı’nda dış siyasetin prensiplerini açık bir biçimde ortaya koyuyor. Sovyetler’den yardım istediğinde, 2 Mayıs 1920’de Meclis’te, ‘Biz dışarıdan gelecek maddi ve manevi her yardımı alırız. Fakat bunun için ulusal bağımsızlığımızdan ve ulusal ananelerimizden asla ödün vermeyiz. Dışarıdan yardım gelmeyecekmiş üzere kendi kaynaklarımızla her an hazır olmalıyız’ diyor. Türkiye Cumhuriyeti bir halk Cumhuriyetidir. İstiklal Savaşı ve Cumhuriyet’in desteği Türk milletinin karakterinin yansımasıdır. Cumhuriyet, emperyalizmin denize dökülmesi, hilalin yüceltilip, sonsuza dek bağımsız bir ülkenin varlığının ispatıdır.”
‘Türk devrimi’ nedir?
Atatürk için Cumhuriyet neyi söz ediyordu?
“Büyük Başkan, 5 Kasım 1925’de Ankara Hukuk Mektebi’nin açılışında yaptığı konuşması sorunuzun yanıtı niteliğinde. Atatürk, Türk Devrimi’ni şöyle tanımlıyor: ‘Türk ihtilali nedir? Bu ihtilal sözün birinci anda akla getirdiği ihtilal manasından öteki, ondan daha geniş bir değişmeyi anlatmaktadır. Bugünkü devletimizin formu asırlardan beri gelen eski biçimleri bertaraf eden en gelişmiş biçim olmuştur… Tamamıyla yeni kurumlar bedene getirerek eski türel temelleri temelinden yıkmak teşebbüsündeyiz…’ Atatürk’e nazaran Türk İhtilali, Türk ulusunu geri bırakmış, yaşama imkanı olmayan kurumları temelinden yıkıp, yerlerine ulusun en yüksek uygar ihtiyaçlarına nazaran ilerlemesini sağlayacak çağdaş kurumları koymak ve Türk ulusunu çağdaş uygarlık seviyesine çıkartmak için yapılan ani ve esaslı değişimi anlatmaktadır. Türk İhtilali, teokratik devletten, ulusal-laik devlete geçiş ve ümmetten ulus yaratan, Türkiye’yi çağdaşlaştıran bir harekettir.”